فرسایش خاک وجلوگیری آن

مقدمه:

خاک یکی ازمهمترین منابع طبعی هرکشوراست امروزه فرسایش خاک به عنوان خطربرای رفاه انسان وحتی برای حیات اوبشمارمی آید. درمناطق که فرسایش کنترول نمیشود خاک هابه تدریج فرسایش یافته . حا صلخیزی خودرا ازدست می دهند همچنان امروزحفاظت خاک ومبا رزه با فرسایش خاک ازضروری ترین اقدامات هرکشوراست.

پدیده فرسایش خاک مسائل و مشکلا ت متعدد را برای جامعه بشری به ارمغان آورده است ورهای از این مصائب و مشکلات و پیدا نمودن راه حل های سریع وبه موقع مستلزم تحقیقات وسیع ودامنه دار در سطع جهانی می باشد .

آگاهی از ویژه گیهای فرسایش خاک وآشنائی با حفظ و نگهداری خاک در این است که تا خاک را حفظ وبا فرسایش خاک آشنا شویم . زیرا فرسایش معمولاً کاهش محصول را درپی دارد برای جلوگیری از آثار سوی آن یعنی کاهش محصول باید از زمین طوری استفاده شود که در آن فرسایش بوجود نیا ید .

چون با افزایش جمعیت ، تامین مواد غذای برای مردم جهان کم کم به عنوان یک مثله بسیار مشکل اجتماعی خود نمای می کند زیرا تولید مواد غذای در ارتباط مستقیم به زراعت دارد و که بدوماده اصلی آب وخاک احتیاج دارد وعوامل که وجود خاک را به خطر می اندازد همین فرسایش است که از اثر دخالت انسان ها یک عمل سطحی است وعلاوه بر آن عوامل دیگر چون عوامل طبیعی مانند ، فرسایش توسط باد ، آب ، زمین لغزش وغیره می باشد به همین جهت است که مبارزه با فرسا یش خاک و جلو گیری از آن در سطع جهان مورد توجه قرار گرفته است.

تاریخچه فرسایش خاک:

فرسایش خاک ازحدود 7000 سال سبب سقوط تمد نهای بزرگ شده است اماانسان درگذشته ازپدیده فرسایش اطلاعی نداشت بعدهادرکتاب تورات اشاره به خشک شدن نهرهاووقوع قحطی شده است تعدادازیونانیان باستان درنوشته های خود مطالبی درمورد فرسایش زمین بیان کرده اند .

مثلا"افلاطون اظهارمیدارد که جاری شدن سیل وفرسایش به علت ازبین رفتن پوشش نباتی است.اکثربررسی های انجام دادند. اولین تحقیقات علمی درزمینه فرسایش خاک دربین سالهای 1895-1877 توسط Wollny دانشمند برجسته آلمانی انجام شد.

بعضی دانشمندان اثرپوشش گیاهی رادرجلوگیری ازبرخورد باران باخاک بررسی نمودند وبه این نتیجه رسیدندکه تاثیرعمده پوشش گیاهی خاک مربوط به خاصیت حفاظتی آن دربرابر برخورد قطرات باران است،همچنان عالم دیگری بنام «الیسون» درسال 1944 نیزدراین زمینه مطالعه نمود.اوبرای باراول متوجه شد که عامل اصلی فرسایش ضربه قطرات باران به خاک است،بنابراین نتائیج مطالعه این دانشمند (الیسون)نشان داد که فرسایش آبی تنها دراثر آبدوی نیست بلکه به ویژه دراثرضربه قطرات باران به خاک سخت میباشد.

باکشف ازضربه قطرات باران تعین راه حل موفقیت آمیزبرای مبارزه به فرسایش را یکی ازدست آورد های مهم که بود بدست آوردند .(11)

تعریف فرسایش:

تخریب خاک دریک منطقه ویا بیجاشدن وانتقال خاک ازیک محل به محل دیگر وتعقیرشکل فزیکی آن منطقه را فرسایش گوید .

فرسایش که به آلمانی (Abtnaq) وبه فرانسه انگلیسی (Erosion)گفته میشود وازکلمه لاتین(Eroder) گرفته شده و عبارت است ازفرسودگی وازبین رفتن مداوم خاک سطح زمین (انتقال ویاحرکت ان ازیک نقطه به نقطه دیگرسطح زمین) توسط با د وآب . ازآغازپیدایش کره زمین، باد وباران قشر سطحی آن راشسته یااز جاکنده وا جزای آنراازنقته به نقته دیگرحمل کرده است . این نقته قابل ذکراست که فقط سایه حما یت پوشش نباتی (درختان یاسایرگیاهان انبوه) بوده که فرسایش خاک بسیار کند شده وتعادلی درتشکیل وفرسایش خاک ایجاد گردیده است .ازوقتیکه انسان زمین هارا موردکشت وزرع وبهره برداری قرار داده است بعضاباعمال بیرویه خود آنقدر موجب فرسایش شدید خاک شده است که دربسیاری نقاط به ویژه به ویرانیهای محیب منتج گردیده وتعادل اکوسیستم رابرهم زده است. (8)

فرسایش خاک طی عوامل زیرصورت میگرد :

1ـ فرسایش طبیعی یابطی:

فرسایش طبیعی که فرسایش عادی نیزگفته میشود پیوسته درطبیعت توسط باد وآب صورت میگرد ،علاوه برآن، نوع فرسایش بوسیله باد،باران،آبهای هرزه،رودخانه ها ،یخچال های طبیعی،دریاچه ها ،آبهای زیرزمینی ، زمین لغزش وامکانات مانند فقریا عدم پوشش گیاهی صورت میگیرد .(5)

الف: عوامل اقلیمی : دربین عوامل اقلیمی باران،برف ، یخبندان،باد جزمهم این پخش شمرده میشود .که ازجمله فرسایش توسط باران رایاد آوری مینمایم.

انواع فرسایش آبی:

فرسایش ناشی ازعمل آبرا میتوان به (3) دسته تقسیم نمود که عبارت اند از .فرسایش پرتابی (SPLASH ( فرسایش ورقه ی (Sheet) فرسایش گودالی (Gully) میباشد .

1 ـ فرسا یش پرتابی :Splash) (عبارت از فرسا یش است که توسط که با ران های شدید خاک از بین رفته و فرسایش پرتابی در اثر بر خورد قطرات باران به سطع خاک بوجود می آید . که در نتیجه خود سبب کم شدن نیروی چسپنده گی بین ذرات خاک شده وبه متلاشی شدن ذرات در اثر باران می گردد .

2- فرسایش ورقه ای: عبارت از بین رفتن خاک سطحی به صورت ورقه های نازک میباشد وبرای این که بدانیم این نوع فرسایش چگونه صورت می گرد قابل ذکر است که همیشه فرورفتهگی های کوچکی که در خاک وجود دارد که آب به تدریج در آنها تجمع می نماید وسپس از آنکه فرورفتگی ها خاک رشد ، آب از حصه پائین فرورفتگی جریان پیدا می کند ودر عین سرا زیر شدن در امتداد شیب ، مسیر خود را صفر می نماید که باید در نظر باشد.

3- فرسایش گودالی : این نوع فرسایش با عث تغییر شکل زمین می شود و علاوه بر آن مواد فرسایش یافته در انتهای شیب زمین به روی خاک حاصل خیز رسوب می نماید ودر نتیجه از ارزش خاک می کاهد . (4)

فرسایش بارانی :

فرسایش بارانی رافرسایش پرتابی نیزمی گویند. فرسایش بارانی دراثر برخورد قطرات باران به سطح خاک به وجود می آ ید. قطرات باران پس از بر خورد باخاک خشک قسمتی از ازخاک دانه ها وکلوخهای خاک راخرد کرده به ز ذرات خرد تر تبدیل میکند وخود جذب خاک می گردد. با ادا مه بارنگی خاک بتدریج مرطوب میشود. دراین حالت قطرات باران پس از برخورد باخاک مر طوب ازیک طرف باعث فشرده شدن خاک می شود وازطرف دیگر بصورت ذرات متلا شی شده قبلی را نیز باخود به هوا پرتاپ می کند.

ضربه قطرات باران معمولا ذرات با قطر کمتر از2milmetr)) راجدا می

فرسایش بارانی شکل (1)

سازد وقا دربه جدا کردن ذرات نسبتا بزگ نمی باشد بلکه آنها راسست کرده و متعددفرسایشس سطحی میسازد . مطا لعات جدال اخیرنشان داده است که قبلیت جداشدن ذرات خاک دراثر قطرات باران بستگی به مقاومت برسی خاک دارد. وقتی که خاک به حالت اشباع درآ ید مقاومت برسی خاک به حد اقل می رسد بنا بر این جداشدن ذرات بیشتراست .(2)

نقش باران درفرسایش خاک :

فرسایش آبی شامل دوپدیده گاملا متفاوت است. درمرحله اول ذرات خاک سطحی در اثربرخورد قطرات باران به سطح خاک متلاشی میشود(فرسایند گی باران )ودرمرحله دوم روان آب سطحی حاصل ازباران این زرات متلاتشی شده را با خود حمل میکند .بنا برآن باران را ازنظرفرسایندگی آن وازنظرفراهم آوردن روان آب سطحی باید مطا لعه قرارداد.

مهمترین خصوصیات باران که درفرسایش وحفاظت خاک اهمیت دارد عبارت اند از مقدار باران ،مدت باراندگی، شدت بارندگی ،اندازه قطرات بارن.

مقدار باران:

مقداربا ران معمو لا برحسب ملیمتریا سانتی متر بیان میشود وباعلامت (p) نشان داده میشود. مقدار باران رامی توان به وسیله باران سنجیهای ساده وبا را ن سنجهای باثبات تعین نمود.درمناطق کوهستانی ونقاط دور دست معولا ازبا ران سنجهای مخزن دار استفاده میکنند.فرق بین باران سنجهای باثبات با باران سنجهای معمولی بزرک بودن مخزن آنهاست.

شدت بارندگی درفرسایش خاک :

شدت بارندگی عامل مهم است که درفرسایش خاک دخالت مؤثردراد. شدت بارندگی به دو صورت درتشدید فرسایش اثرمی گذارد ،نخست آن که وقتی شدت زیاد است خاک قدرت جذ ب آب را ندارد ودر نتیجه نزولات به صورت هرزه آب حرکت میکند دیگر آنکه هر چند شدت بیشتر باشد قطره قطره بیشتر وانرژی آن بیشتر خواهد بود .

اندازه قطرات باران :

با استفاده ازروشهای مختلف، اندازه قطرات باران ودامنه تعغیرات آنها دربسیاری ازکشورهای جهان ودرمورد بسیاری ازباران های متفاوت تعین شده است ، محقیقن به این نتیجه رسیده اند که حد اقل قطر قطره معمو لا milmter) 2 ) وحد اکثر قطر قطرات معمولا حد و(milmter5) است . البته خیلی بندرت قطراتی نیز یافت میشود که قطر آ نهابیشتر از(5یاحتی 6)میلیمتر است واین درحالت است که احتمالا دو قطره درحال سقوط به یک دیگر برخورد کرده وقطره بزرگتر ایجاد شده وبیش ازاین که امکا ن شکسته شد ن وجود داشته باشد به زمین رسیده وباعث بی جا کردن خاک وبلاخره باعث فرسایسش خاک می گردد.

فرسایش به وسیله باران وآب های هرز :

قطرات مداوم بارا ن باعث خرده شدن سنگهاو انحلال آ نها میشود ودرنتیجه آ ن حفره های متعد دی درسنگ به وجود می آید. عمل باران به ویژه در مورد طبقات نمکی خیلی مهم است زیرا باعث انحلال وفرسایش طبقات آنها می شود .

آ ب بارا ن به صورت آبهای هرز،راه سرازیری را درپیش می گیرد وبه شکل جیبا رهای کوچک ،باعث فرسایش طبقات می شود . اثرات آبها ی هرزرامی توان در دامنه های پر شیب به صورت شیارهای متعد د مشا هده کرد (6)

جلوگیری از فرسایش آبی خاک درزمینهای زراعتی :

ازآنجای که آ ب درکشورما کم است. باید سعی شود تا سطحهای از منا طق کوهستا نی که دارای خاک خوب وشیب مناسب وباران کافی است ،به زیر زراعت للمی بر ده شود ، تا به این طریق نیا ز به آب برای توسعه زراعتهای آبی کمتر گردد. اما چون شرایط درنواحی کوهستانی طوری است که بهره برداری از آن به صورت زراعت للمی ،خاک راخیلی حساس می کند ودرمعرض فرسایش قرارمیدهد وبر خی موارد حتی حاصلخیزی آن را نا بود می کند، باید زمین های راانتخاب کرد وروشهای را بکار ومحصولاتی را کاشت که از فرسایش بیش از حد خاک جلوگیری کند زمینهای که دارای شیب زیاد است ( بهتر است کاشته نشود ) .

زمین طوری شخم شود که آب حاصل ازبارندگی، موجب فرسایش خاک آن نگردد. بنابرین زمین به موقع وبا وسایل مناسب این مناطق شخم بشود و حتی المکان باکاشتن نباتات مناسب، ویژه علوفه ای مانند،رشقه للمی ازلامزروع(بایر)افتادن آن جلوگیری بعمل آید .

قسمت های اززمین های مناطق کوهستانی که برای زراعت آبی وایجادباغ، موردتوجه قرار میگرد. چنانچه ازشیب بیش از حد برخورداراست، باید با روش صیح همانطوری که درمورد آبخیزداریء توضیع دادیم، سکوبندی (Trass) ،یعنی تخت شود تاخطر فرسایش خاک ازبین برود.(5)

جلوگیری ازفرسایش آبی وحفظ خاک درمقابل اثرفرسایش آب :

معمولا برای حفظ خاک ومبارزه با فرسایش دوراه وجودارد :

مبارزه مستقیم ومبارزه غیرمستقیم :

1. مبارزه مستقیم .

مبارزه مستقیم یعنی ایجاد پوشش گیاهی با تقویت پوشش زنده خاک بیشتربه منظورپیشگیری صورت میگیرد. در صورت که مبارزه مستقیم هنگامی که شروع می شود که خاک فرسایش یافته باشد اقداماتی انجام داد که خاک بیش از این فرسایش نیابد و امکاناتی فراهم کرد تا سطح های فرسایش یافته ترمیم گردد .

ایجاد پوشش گیاهی شکل (2)

مبارزه غیر مستقیم : هدف ایجاد پوشش گیاهی یا بیشتر کردن آن است برای نتیجه گیری بهتر ، بایستی روش بهره برداری از زمین با حفظ خاک متناسب باشد و به جهت ایجاد تعادل بین خاک وگیاه وزمین های مرتعی و جنگلی و زراعتی مشخص گردد تا نقاطی که استعداد جنگل را دارد . جنگل کاری ، و قسمت های که برای مرتع داری مناسب است درآنجا پوشش مرتعی ایجاد یا توسعه داده شود و خلاصه سطح های که برای زراعتی متعد است . گیاهان زراعتی متناسب به آن محل به ویژه از خاندان لگو مینوزکاشته شود . تا از تخریب خاک جلو گیری به عمل آید و زمین های که شیب آنها زیاد است و صخره ای است و سطح خاک شان کم است مانند روی قله کوه ها را باید به احدا ث جنگل اختصاص داد تا حساسیت خاک در مقابل فرسایش کم شود .(1)

جلو گیری از فرسایش آبی به طریقه سکوبندی (Trass) :

فرسایش آبی موقعتی اتفاق می افتد که سرعت آبهای جاری از سرعت مبدا فرسایش تجاوز کند و سرعت مبدا فرسایش ، حد اقل سرعتی است که آب بتواند ذرات خاک را با خود حمل کند . در مبارزه مستقیم با فرسایش آبی به طریقه سکوبندی هدف نفوذ دادن آب بیشتر در زمین . یا هدایت آبهای اضافی به طرف مجرای خروجی و خلاصه جلوگیری از سرعت آبهای جاری در سطح زمین است .

طریقه سکوبندی (Trass) شکل (3)

سکو در زبان فرانسه (Terrasse) و در زبان انگلیسی (Trasse) می گویند . سکوبندی درنواحی شیب دار صورت می گیرد و منظور از ایجاد اسکو از بین بردن شیب زمین بوسیله پله بندی است .

چون غرض از مبارزه با فرسایش آبی جلوگیری از شدت جریان آب در سطح زمین و نفوذ دادن آن درخاک است . (5)

فرسایش سطح زمین توسط باد :

عملکرد فرسایش خاک به دوصورت انجام میگیرد(Defaltion )بادکند(Abrasion ) باد ساییدگی وهمچنان کمترین سرعت باد که موجب بی جای یاحرکت اولین ذرات باد کند (Defaltion):خاک میگردد .سرعت اولیه فرسایش باد گفته میشود .

حمل ونقل ذارات توسط باد را ) Deflations) میگویند. باد قادر است ذرات ریزه وکوچک موجود درسطح زمین را بخصوص در مناطق که فاقد پوشش گیاهی و رطوبت زیاد است به آسانی از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل کند و ممکن است این عمل سبب کنده شدن سطع زمین و بوجود آمدن گوری هایی می شود که گاهی ممکن است تا صد متر عمق داشته باشد .

بادرنگ :- باد در مناطق صحرایی مخصوصاً در زمین های سست ونرم موجب تشکیل شکاف های باریک طویل می گردد که بادرنگ نامیده می شود . این نوع شکاف های باریک در روی زمین در جنوب دشت لوت دیده می شود .

2- باد سایدن (Abrosion) :

موادی که بوسیله باد حمل می شوند در اثر بر خورد با یک دیگر سایش پیدا میکند . این عمل سایید گی که به وسیله باد انجام میگیرد بنام (Abrosion) یاد شده . البته عمل ساییدگی بدون (Deflation) امکان پذیر نیست . چون در اثر حمل مواد است که ساییدگی ویا خراش بوجود می آید .(3)

فرسایش بادی ونقش آن :

نقش باد : باد معادل ¼ سطح بیابان های کره زمین را به وسیله شن یا سن پوشش داده و هر سال صد ها میلیون تن خاک را از آنها کنده و جابجا می کند . در زمان های گذشته شدت این پدیده از امروز بیشتر بوده است .

فرسایش بادی : در مقیاس جهانی اهمیت وخطر فرسایش بادی کمتر از فرسایش آبی است ولی گاهی ابعاد و عظمت آن از فرسایش آبی بیشتر می باشد . به عنوان مثال درسالهای 1930-1934 فرسایش بادی در مرکز و جنوب ایالات متحده امریکا فاجعه ای به وجود آورد . فاجعه به اندازه ای بود که باد قادر بود از دشت های وسیع تا 300 ملیون تن خاک (بیشتر قسمت حاصلخیزی خاک سیفی مواد ریز)را بردارد و در شهر ها و قصبات ، موتر ها و وسائل کشت و زرع را در زیر خود مدفون سازد .

فرسایش بادی گرچه در مناطق خشک و نیمه خشک بسیار معمولی میباشد اما برسی ها نشان داده است که این فرسایش در بعضی از مناطق دارای شرایط آب و هوایی مرطوب نیز به صورت وسیعی ایجاد می گردد . فرسایش بادی اصولاً همرا با خشکی هواست وبا کم شدن رطوبت خاک افزایش می یابد . انواع خاکها و اجزای تشکیل دهنده آنها تحت تاثیرفرسایش بادی قرار میگرند واجزای ریزه تر آنها تا ارتفاعهای بسیار زیاد وتا فواصل خیلی دور که به جند صد کیلو متر میرسد ، حمل میشوند. اثرات مخر ب فرسایش بادی گاهی بسیار جدی است، درنتیجه آن نه تنها ارا ضی مزروعی ، خاکهای غنی خود رارز دست می دهند بلکه خاک های محصولات زراعتی نیز به نقاط دور تر حمل میشوند . (3)

عمل کرد با د در صحرا ها :

گرچه باد از نظر فرسایش از آب به مراتب دارای اهمیت کمتری می باشد . ولی نقش مهمی را در فرسایش صحرا به عهده دارد . در مناطق خشک که رسوبات تخریبی و سست توسط هیچ پوشش گیاهی محافظت نمی شوند .

با د ها به آسانی مواد را تخریب واز جای برداشته و در جای دیگر انباشته می سازد . در نتیجه باد علاوه بر عمل حمل و نقل ، عمل تخریب و اسلو بگذاری را نیز انجام می دهد .

حمل خاک بوسیله باد :

باد قادر است ذرات موجود را سطح زمین را برداشته و با خود تا مسافاتی حمل نماید . میزان حمل ،متعدد جابجایی و سرعت ته نشینی یا ته نشست مواد بستگی مستقیم به قدرت (سرعت ) باد و قطر ذرات دارد . سیفی هر چه سرعت باد بیشتر باشد می تواند ذرات را به ارتفاع بیشتر وبه فاصله دورتر ببرد و همچنین دانه های درشت تری را با خود حمل کند . برای به حرکت در آمدن ذرات خشک سرعت کمتری لازم است تا ذرات مرطوب ،بنابر این در صحرا های خشک به علت نبودن رطوبت و پوشش گیاهی حمل مواد بوسیله باد خیلی به سطح زمین (در اثر ایجاد اصطکاک ) کم گشته ولی با دور شدن از سطح زمین به میزان سرعت آن افزونه نمی شود . (13)

حمل خاک بوسیله باد شکل (4)

استقرار پوشش گیاهی :

بعضی از خاکها به طور طبیعی بسیار فرسایش پذیر بوده ولی هموار بودن رابطه عامل اصلی که باعث برداشت خاک شده عدم پوشش گیاهی کافی می باشد .

در واقع پوشش گیاهی فقیر زمین باعث می شود که باد های قوی خاکهای سخت را مورد فرسایش قرار داده وآنها را به نقاط دیگر حمل نماید . بنابر این بهترین ،ارزانترین موثرترین روش برای جلوگیری از فرسایش بادی عبارت از پوشانیدن سطح زمین بوسیله پوشش گیاهی یا گیاهان طبیعی بوده و هر چه میزان پوشش گیاهی بیشتر باشد نقش آن نیز بهتر و بیشتر نمایان می شود . اگرزمین همواره دارای پوشش محافظوی برروی سطح خاک در کنترول فرسایش بادی حائز اهمیت است.

بابه هم پیوستن ذرات خاک حساسیت آنها را به فرسایش کاهش میدهد.

اثر پوشش گیاهی در کاهش سرعت باد در سطح زمین در شکل زیر نشان داده شده است .

سرعت باد سرعت باد

چگونگی تغییرات سرعت باد بستکی به نوع نبات ارتفاع نبا ت ارتباط دارد. (3)

استقرار پوشش گیاهی شکل (5)

نقش قطع بی رویه درختان درفرسایش خاک :

قطع در ختا ن جنگلی به منظورهای مختلف مانند تجارتی ،صنعتی ،توس عه مراتع یا کشا ورزی ، سوخت وغیره سبب افزایش آبدوی (سمت حرکت آب ) ودر نتیجه فرسایش میگردد. که انجا م این اعمال بخصوص در سراشیبی ها منجر به نابودی خاک در زمان خیلی کوتا ه می شود . در مورد قطع بی رویه درختا ن وازبین بردن بوته ها باید خاطر نشان ساخت که دخالت انسان ها یکی از طریقه های صنعطی است که از برگ ، میوه، چوب درختان برای مصارف مختلف استفاده می کنند. واین عمل باعث تخریب ونابودی بعضی از درختان جنگل شده است که تاثیرات مستقیم درفرسایش خاک داراد .

قابل تذکر است که حفظ جنگل علاوه بر تولید چوب در حفاظت از خاک وآب ،زیبا سا زی منظره طبیعی ومحیط زیست نقش بیسار مهمی ایفا می کند که در خیلی از موارد با ارزش تر از تولید چوب می با شد .(1)

روش های کنترول فرسایش بادی :

مطالعات که در رابطه با کنترول فرسایش بادی انجام گرفته نشان داده است که مقدار فرسایش بادی به سرعت باد و خصوصیات زمین بستگی دارد . بنابرین برای مبارزه با فرسایش بادی دو روش اساس وجود دارد که عبارتند از .

الف : کاهش سرعت باد در نزدیکی سطح زمین تا حدی که کمتر از سرعت مبدا فرسایش گردد.

ب: کنترول عوامل که بر خصوصیات خاک موثر اند مانند حفاظت رطوبت وشخم ،با توجه به هزینه های سنگین کنترول فرسایش بادی و دشوار بودن شرایط ، انتخاب شیوه های اصولی و فنی درجهت کنترول مناطق حساس به فرسایش بادی علاوه بر فرسایش (Randaman) کار در کاهش هزینه ها نیز موثر خواهد بود . کنترول فرسایش بادی به روش های مختلفی انجام میگیردکه عبارت اند از .

- استفاده صحیح از زمین ( استفاده از زمین مطابق استعدادش ) ازآنجای که عامل اصلی فرسایش بادی استفاده نا مناسب و غلط از زمین است بنابر این اصل اساسی در کنترول فرسایش بادی استفاده صحیح از زمین می باشد.

فرسایش بادی ناشی از استفاده نا درست از زمین پیدایش «کاسه گرد و خاک یاکاسه غبار » در دشت های مرکزی ایالات متحده امریکا درعرض سالهای 1930 میباشد . زمانی این سر زمین به وسعت 5.4 ملیون هکتار چراگاهای خوب محسوب میشد . چون این مناطق از اثر طوفان های فاجعه آمیز 1934 بود که تخریب گردیده بود که برای زراعت مناسب نبود لذا از طرف دولت برای برگرداندن زمین به وضع اولیه یعنی زیر پوشش طبیعی اقدام جدی صورت گرفت .(3)

جلوگیری از فرسایش بادی توسط طریقه مستقیم و غیر مستقیم :

مبارزه مستقیم : چون شدت فرسایش باد با سرعت آن رابطه مستقیم دارد بنابر آن لازم می افتد تا نخست سرعت باد را تا اندازه که قدرت انتقال یک سی را نداشته باشد توسط تدابیر لازم ذیل کاهش داد .

الف : تاسیس باد شکن ها :- برای کاهش سرعت و شدت شمال ، دیوار های مخصوص از درختان ویا مواد زنده از قبیل سر شاخ وغیره است کراه می شود . همچوساختمان ها در کاهش شدت وسرعت شمال و کنترول خسارات ناشی از آن تاثیر زیاد دارد . باد شکنها را معمولاً به دو صورت ساده و کمربندی می نمایند . در جاهای که وزش باد همواره از یک سمت جریان داشته باشد باد شکنها ساده را احداث می نمایند . اما اگر شمال از جهت های مختلف وزش نماید چهار اطراف ساحه تحت تحدید را توسط نوار های درختان انحصار نموده نام نوار محافظوی یاد می شود .

ب: ایجاد موانع غیر زنده :- مانند سرشاخ درختان ، نی و تخته های چوبی وغیره .

ج: ایجاد نهالشانی :- پوشش نباتی در امر تثبیت خاک و جلوگیری از حرکت ریگهای سیار.

مبارزه غیر مستقیم : مبارزه غیر مستقیم با فرسایش بادی در طریق تدابیر حفاظوی تامین می شود و شامل فعالیت های ذیل است .

الف : جلوگیری از قطع و جمع آوری بته ها ، درختان و انواع نباتات طبیعی دشتزار .

ب: جلوگیری ازچراه بی رویه .

ج: استفاده از عراضی بر حسب استعداد آن .

د: جلوگیری از آتش زدن نباتات دشتی .

قراردادن بقایای محصول درسطح خاک به منظور جلوگیری ازخاک :

باد های شدید و خشک همراه بادرجه حرارت بالا (باد های گرم وخشک) فرسایش را به خصوص درخاک های که حساس به فرسا یش بادی هستند تشدید می کنند برای کنترول فرسایش دراین شرایط می توان بقایای گیاهان را درسطح خاک قرار داد. بقایای محصول قرار داده شده در سطح زمین به خصوص اگر بلند وانبوه با شد تقریبا به اندا زه خود پوشش گیاهی زنده فرسایش بادی راکنترول می کند .

میزان نقش بقایای محصول در کاهش فرسایش بادی به عوامل زیادی بستکی دارد که مهمترین آن عبارت اند از , کمیت وکیفیت بقایای محصول ،وقرا ر کرفتن آنها به سطح خاک ونوع خاک . چون هرچه مقدار بقایای محصول بیشتزباشدتاثیر ش درکاهش فرسایش بادی بیشتر است (1)

فرسایش خاک بوسیله زمین لغزش:

زمین لغزش نیز یکی از موارد یاعوامل است که در فرسایش زمین نقش به عهده دارد. ومیتوان آنرا به صورت لغزش قسمتهای از زمین در اثر نیروی ثقل تعریف کرد. معمولاً زمین لغزش به اثر توده های بزرگ سنگ وخاک گفته میشود وفروریختن محصولات سردی ، لغزش خاک نام دارد. گاهی اوقات میزان لغزش سنگ وخاک زیاد است مثلاً درزمین لغزش بزرگ که در سال 1911 درپامیر اتفاق افتاد ، کتله ازسنگ به وزن تقریبی 8-7 میلیارد تن فروریخت که در نتیجه آن جلو یک رود خانه بسته شد سد طبیعی که بدین ترتیب بوجود آمد 600 متر ارتفاع ، 2 متر طول ودر قسمتهای پائین 5کیلومتر ضخامت دارد.معمولاً زمین لغزش یک بار انجام میشود ولی ممکن است مطابق سنجش زمین لغزش درچند مرحله انجام گیرد. که طی آن قسمتهای مختلف روی هم بلغزند.(6)

شکل (6) تصویر از زمین لغزش

2- فرسایش غیرطبیعی یا مخرب :

فرسایش غیرطبیعی ناشی ازاعمال ناشایسته بشراست وباعث کاهش حاصلخیزی خاک ها وحتی نابودی آن میشود. دخالت انسان ها دربرهم زدن ایکو سیستم محیط خاطرات فراموش ناشدنی رابه بار می آورد منظور از آسیب های انسانی صدمه یا خسارتهایی است که انسان به قصد یا عمدی سبب تخریب خاک میگرددچون از طریق قطع جنگلات و شکن علف چر ها موجب فرسایش وتخریبات گردیده است . فرسایش غیرطبیعی خاک را که انسان عامل برجسته آن است میتوان طوری ذیل خلاصه نمود.

1- تخریب جنگلات: تخریب جنگلات زمینه مضمعل شدن سیستم های فزیکی و بیولوژیکی محیط را به مهیا می گرداند .

2- چراه مفرط : تعلیف بیش از حد و بی موقع چراگاهای شیب دار موجب کاهش و انهدام فرش نباتی می شود .

3- تعویض کشت : انسان به علت افزایش نفوذ واحتیاج زیاد به حاصلات زراعتی جنگلات را تخریب و علفچر های ارتفاعات را چم شکن نموده وبه زمین زراعتی مبدل می سازد ، که این کار باعث فرسایش سطح خا ک گردیده . چون نسبت عدم یا نبودن موجودیت فرش نباتی خاک مقاومت خود را در مقابل فرسایش از دست داده و درمعرض تخریب قرار می گیرد .(5)

تخریب جنگلات که توسط انسانها صورت میگیرد یکی از عوامل غیر طبیعی بوده که باعث مشکلات و آماده ساختن زمینه فرسایش خاک می گردد مثلاٌ در مرحله اول تاثیرات مستقیم آن بالای خاک این است که خاک زودتر تحت تاثیر عوامل محیطی قرار می گیرد یعنی و قتی که جنگل تخریب گردید خاک و محیط جنگل تخریب گردیده و بعداٌ ساحات اطراف جنگل صدمه می بیند یعنی محیط اطراف از اثر باد و باران زودتر تحت تاثیر قرار میگیرد در عدم موجودیت جنگل مفیدیت جنگل بالای منطقه کم میگردد که خاک محیط جنگل و خاک اطراف آن تخریب میگردد . مرحله اول جداشدن خاک است که دراین مرحله ابتدا ذرات حاصلخیزترین قسمتهای زمین به اثر از بین رفتن مواد عضوی و کلویدهای خاک چسبندگی خود را از دست داده و ازهم میپاشد و آماده فرسایش میگردد و در مرحله دوم انتقال خاک یعنی زمانی که چسبندگی خاک از بین برود خاک در مقابل عوامل فرسایش مقاومت خود را از دست داده و انتقال داده می شود و حجم و مقدار مواد ضایع شونده به شدت عوامل و شیب عراضی وابستگی دارد .

جلوگیری از تخریب جنگل :

با حفظ از طریق قوانین برای جنگل ازطریق اقدمات جمعی ی گروهی ، از طریق سمینار دادن برای معلمین مکاتب که آنها برای شاگردان مکاتب بفهمانند که قطع و تخریب جنگل نقایسی را به دنبال خواهد داشت که یکی آن فرسایش خاک خواهد بود چون داشتن یک محیط سالم که ما میخواهیم در آن زندگی نمائیم در عدم موجودیت جنگل امکان نخواهد داشت و جنگل که می تواند به خوبی هوا را تعویض کند نخواهد داشت ، پس باید از طریق آگاه ساختن مردم به طور درست آن می توانیم از تخریب جنگل خودداری نمائیم .

عوامل بازدارنده از قطع بی رویه جنگلات :

1. تامین محروقات از منابع دیگر
2. تامین مواد سوخت برای مردم
3. کشیدن مردم از ساحات جنگل به نقاط مرکز شهرها
4. مساعد ساختن زمینه کار که بتواند احتیاج مردم را رفع کند
5. به دسترس دادن زمین های زراعتی به آن عده کسانی که در ساحات جنگل زندگی می کنند تاآنها از قطع بیرویه جنگل دست بکشد تا باشد از یک سو جلو گیری ازقطع بی رویه جنگل صورت بگیرد وازسوی دیگر جلوگیری از فرسایش خاک .(7)

انسان وفرسایش خاک :

نحوه زندگی انسان های اولیه همانند حیوانات طوری بودکه به تعادل که طبیعت برای بقای بشر فراهم آورده بود خدشه وارد نمیشده ، با پیشرفت جوامع بشری بهره برداری روز افزون انسان از زمین برای فراهم آوردن غذا ، پوشاک ودیگر نیازهای او منجر به تخریب پوشش طبیعی زمین شد ودر نتیجه خاک زیاد تر را در معرض فرسایش قرار داد البته بشر در موارد قادر بوده است که نیروهای فرساینده را کنترول کند وزراعت دایمی برقرار سازد که از قرنها پیش تاکنون باقی مانده است ولی در اغلب موارد قادر به کنترول فرسایش نبوده اند ودر نتیجه اراضی ویران گشته است . برسی های مختلف نشان داده است که فرسایش خاک سبب سقوط بسیاری از امپراطورها وتمدنهای مختلف نشان داده شده است که فرسایش خاک بوده است. در این موارد مثالهای زیادی وجود دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره میشود . مردم بین النهرین حدود 7000 سال پیش به زراعت پرداخته وبه دلیل بهره برداری آنها از شبکه آبیاری تولید محصولات زراعتی آنها به قد ر بالا رفت که بازار پرغذایی زمان خود بودکه این منطقه سرزمین آبادی بود امروز به صورت بیابان درامده است . وتنها چند قریه وخرابه های شهرهای بزرگ که به مواد فرسوده پوشیده شده است بجای مانده اند. علت ویرانی آن درواقع فرسایش خاک بوده است.(6)

نتیجه گیری :

نظر به گفته های فوق به این نتیجه می رسم که پدیده فرسایش خاک مسائل ومشکلات عدیده ای را برای جامعه بشری به ارمغان آورده است، چون منظور از فرسایش خاک فرسودگی و از بین رفتن مداوم خاک سطح زمین و انتقال آن ویا حرکت آن از یک نقطه به نقطه دیگر سطح زمین توسط باد می باشد .

فرسایش خاک از آغاز پیدایش زمین وجود داشته و از آغاز باد و باران قشر سطحی آن را شسته یا از جا کنده و اجزای آنرا به نقطه دیگر حمل کرده است .

قابل تذکر است که فرسایش همیشه وجود داشته و وجود آن یک امر حتمی است ، چون بطور خلاصه باید گفت که فرسایش خاک توسط عوامل طبیعی و غیر طبیعی بوقوع می پیوندد . وپیوسته توسط این دوعامل صورت میگیرد که اثرات مخرب یا تخریب فرسایش بسیار جدی است که در مقیاس جهانی اهمیت و خطر فرسایش چه طبیعی و چه غیر طبیعی شدت وگسترش آن بیشتر است.

اجرای طرحهای حفاظت خاک باید متکی به نتایج تحقیقات وبرسیهای علمی باشد.با به کارگرفتن روشهای حفاظت و جلوگیری از فرسایش خاک باید از صورت مشترک وهماهنگ با همکاری و همیاری مردم به اجرا در آید تا از فرسایش خاک به نحو مطلوب و بر اساس موزاین علمی بهره برداری شود و از آن به نحوه بهتر و مناسب آن جلوگیری به عمل آید .

سپاس از نویسنده این متون

روبرداشت